63 năm sau ngày “Chị Tư Hậu” ra mắt, NSND Trần Phương và NSƯT Mai Châu đã vĩnh viễn rời xa sân khấu cuộc đời, trong khi NSND Trà Giang hiện sống an yên tuổi 82, gắn bó với hội họa.
Phát hành vào năm 1962, bộ phim Chị Tư Hậu nhanh chóng trở thành một trong những tác phẩm điện ảnh kinh điển, đại diện cho dòng phim cách mạng của Việt Nam. Tác phẩm này được chuyển thể từ truyện ngắn “Một chuyện chép ở bệnh viện” của nhà văn Bùi Đức Ái, sáng tác năm 1958.
Chị Tư Hậu không chỉ nhận được giải thưởng Bông Sen Vàng danh giá tại Việt Nam mà còn vinh dự giành được Huy chương Bạc tại Liên hoan Phim Quốc tế Moscow năm 1963, khẳng định giá trị nghệ thuật vượt thời gian và sức lan tỏa quốc tế của mình.
Hơn sáu thập kỷ trôi qua, những gương mặt từng góp phần làm nên thành công vang dội của bộ phim ấy – dù nay có người vẫn còn, người đã khuất – nhưng dấu ấn mà họ để lại vẫn sống mãi trong tâm trí của nhiều thế hệ khán giả Việt Nam.
Nghệ sĩ Nhân dân Trà Giang, một biểu tượng của điện ảnh cách mạng Việt Nam, đã khắc sâu tên tuổi mình qua hàng loạt tác phẩm kinh điển, và trong số đó, vai diễn Chị Tư Hậu là một điểm nhấn không thể quên.
Trong phim, bà đã nhập vai xuất sắc thành nhân vật chị Tư Hậu – một người phụ nữ Nam Bộ phải chịu đựng những bi kịch tột cùng, bị kẻ thù bắt bớ và cưỡng bức trong trại cá dã man.
Tuy nhiên, vượt lên trên mọi đau thương, chị Tư Hậu không hề gục ngã. Bằng ý chí kiên cường, chị đã đứng dậy, dấn thân vào con đường cách mạng và trở thành một chiến sĩ kiên trung. Hình tượng chị Tư Hậu đã trở thành biểu tượng sống động cho phẩm chất bất khuất, sự kiên cường và tinh thần quật khởi của người phụ nữ Việt Nam trong những năm tháng kháng chiến gian khổ. Vai diễn này không chỉ làm nổi bật tài năng của NSND Trà Giang mà còn truyền tải mạnh mẽ thông điệp về nghị lực phi thường và lòng yêu nước sâu sắc.
Nguyên mẫu của nhân vật chị Tư Hậu – một biểu tượng về lòng kiên trung và bất khuất – chính là bà Nguyễn Thị Huỳnh, một cán bộ cách mạng kỳ cựu quê ở Khánh Hòa. Trong những năm tháng chiến tranh khốc liệt, bà từng bị kẻ địch bắt giữ và tra tấn dã man, nhưng vẫn một lòng kiên cường hoạt động cách mạng cho đến khi đất nước giành được độc lập hoàn toàn.
Đạo diễn Phạm Kỳ Nam hiểu rằng, để tái hiện một cách chân thực và thuyết phục hình ảnh người phụ nữ kiên cường ấy trên màn ảnh, ông cần tìm kiếm một gương mặt hội tụ đủ sức mạnh nội tâm, chiều sâu cảm xúc và bản lĩnh diễn xuất chuyên nghiệp. Tuy nhiên, hành trình tìm kiếm ấy không hề dễ dàng. Ông đã đi khắp các tỉnh miền Bắc, thử vai rất nhiều diễn viên nhưng vẫn chưa tìm được ai thực sự khiến ông hài lòng. Chỉ đến khi tình cờ xem Một Ngày Đầu Thu – bộ phim đầu tay của Trà Giang – ông mới lập tức đưa ra quyết định dứt khoát: “Đây chính là chị Tư Hậu mà tôi tìm kiếm!”.
Ở tuổi đôi mươi, ngay khi vừa tốt nghiệp Trường Điện ảnh Việt Nam, Trà Giang đã được tin tưởng giao phó vai chị Tư Hậu – một người phụ nữ từng trải, đã chịu nhiều mất mát và kiên cường tôi luyện trong khói lửa chiến tranh. Khoảng cách lớn giữa tuổi đời non trẻ của bà và sự từng trải của nhân vật là một thử thách không nhỏ, đòi hỏi một sự hóa thân sâu sắc.
Trong chương trình Cine 7 – Ký Ức Phim Việt, NSND Trà Giang chia sẻ về quá trình nhập vai: “Trong những ngày kháng chiến, tôi sống ở vùng bị tàn phá nặng nề, mẹ tôi cũng từng bị bắt đi tù. Những đau thương từ trong gia đình và xã hội mà tôi chứng kiến từ bé chính là một trong những yếu tố giúp tôi dễ dàng hóa thân vào nhân vật chị Tư Hậu”. Bà kể lại rằng, từ thuở nhỏ, có những lúc bà phải sống xa cha mẹ, từng tận mắt chứng kiến cảnh giặc Tây bắn chết người vô tội, hay cảnh những người phụ nữ gào khóc đau đớn vì mất đi chồng con. Những hình ảnh chân thực, ám ảnh ấy như những nhát dao cứa vào tim nữ nghệ sĩ, và bà đã đưa tất cả những cảm xúc, trải nghiệm đó vào vai diễn của mình. Chính những trải nghiệm dữ dội từ tuổi thơ, kết hợp với nỗ lực không ngừng nghỉ và sự tận tâm tuyệt đối với nghề, đã giúp Trà Giang hóa thân xuất sắc thành chị Tư Hậu – một vai diễn kinh điển, trở thành dấu son rực rỡ và không thể phai mờ trong lịch sử điện ảnh Việt Nam.
Dù là một trong những gương mặt sáng giá nhất của điện ảnh cách mạng, NSND Trà Giang lại sớm nói lời chia tay với nghệ thuật thứ bảy sau khi tham gia vỏn vẹn 17 bộ phim. Quyết định này đã để lại không ít tiếc nuối trong lòng khán giả – những người đã từng yêu mến và khắc ghi hình ảnh “chị Tư Hậu”, “chị Dịu” hay “chị Vân” mà bà từng thể hiện đầy xúc động trên màn ảnh. Sau khi rời xa ánh đèn sân khấu, NSND Trà Giang trở về trường Điện ảnh để truyền đạt kinh nghiệm diễn xuất quý báu cho thế hệ sau. Đến khi chính thức nghỉ hưu vào năm 1998, bà lại tìm thấy một niềm đam mê mới: Hội họa. Nhiều năm qua, nữ nghệ sĩ sống một mình trong căn hộ chung cư tại TP.HCM – một không gian riêng tư, tĩnh lặng, nơi bà có thể thoải mái sinh hoạt và đắm mình vào thế giới của những bức vẽ.
“Hội họa đối với tôi cũng là một cách để thiền định. Tôi nhìn cuộc đời bằng ánh mắt của một đứa trẻ lần đầu tiên khám phá, hội họa mang trong mình một bản năng nguyên sơ, như những bức tranh trẻ thơ vui đùa với sắc màu… Tôi vẽ như thể đó là hơi thở, là sự vận động không ngừng để khám phá bản chất của tâm thức, loại bỏ mọi tạp chất còn tồn đọng. Và đó cũng là một phương pháp tu tập”, NSND Trà Giang chia sẻ với phóng viên Dân trí. Dù tuổi đã cao, vẻ đẹp đậm chất điện ảnh của “chị Tư Hậu” năm nào vẫn còn vẹn nguyên trên gương mặt bà – toát lên một thần thái điềm tĩnh, nụ cười nhẹ nhàng và ánh mắt ấm áp như chứa đựng cả một thời hào quang lặng lẽ. Nữ nghệ sĩ tâm sự rằng, dù thời trẻ đã “cháy” hết mình cho điện ảnh, nhưng nhiều năm qua, trong sâu thẳm, bà vẫn luôn nhớ nghề. Đôi khi, bà cũng muốn nhận lời tham gia một bộ phim nào đó, nhưng rồi đành gác lại vì tuổi tác không cho phép.
Trong Chị Tư Hậu, NSND Trần Phương đảm nhận vai Khoa – người chồng kiên trung của chị Tư Hậu. Ở thời điểm đó, Trần Phương đã có gia đình và nổi tiếng với vai A Phủ trong bộ phim truyện Vợ Chồng A Phủ của đạo diễn Mai Lộc. Sau Chị Tư Hậu, ông tiếp tục ghi dấu ấn với nhiều vai diễn thành công khác trong các tác phẩm đã trở thành kinh điển của điện ảnh Cách mạng Việt Nam như: Tơm trong Biển Gọi (1967), Khiêm của Tiền Tuyến Gọi (1969), Lực trong Truyện Vợ Chồng Anh Lực (1971), Tiệp trong Ngày Lễ Thánh (1976)… Những vai diễn ấy đã góp phần khẳng định tên tuổi Trần Phương như một tượng đài diễn xuất, sánh ngang với Trà Giang, Lâm Tới, Thế Anh trong dòng phim cách mạng.
Sau chuỗi thành công trong vai trò diễn viên, ông quyết định chuyển hướng sang làm đạo diễn. Trần Phương từng đảm nhiệm vị trí phó đạo diễn cho hai bộ phim nổi tiếng của NSND Trần Vũ là Chuyến Xe Bão Táp và Những Người Đã Gặp. Cả hai tác phẩm đều gặt hái thành công lớn, lần lượt giành Bông Sen Bạc và Bông Sen Vàng tại Liên hoan phim Việt Nam các năm 1977 và 1980. Năm 1978, Trần Phương chính thức ra mắt bộ phim đầu tay với vai trò đạo diễn: Mưa Rơi Trên Thành Phố – một tác phẩm về đề tài an ninh, được chuyển thể từ truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Khắc Phục, với kịch bản do Mai Thanh chấp bút.
Năm 1979, Trần Phương tiếp tục ghi dấu lịch sử với Dưới Chân Núi Trắng (hay Dưới Chân Trời Trắng), được xem là bộ phim truyền hình màu đầu tiên của Đài Truyền hình Việt Nam. Đến năm 1980, ông tiếp tục tạo nên cơn sốt với Tội Lỗi Cuối Cùng, một tác phẩm đã khiến khán giả cả hai miền Nam Bắc đổ xô đến rạp chiếu. Trong thập niên 1990, khi trào lưu phim “mì ăn liền” bùng nổ, đạo diễn Trần Phương vẫn tích cực tham gia và để lại dấu ấn sâu đậm qua hàng loạt tác phẩm ăn khách như: Vụ Án Hồ Con Rùa, Dòng Thác, Săn Bắt Cướp, Thủ Môn Từ Trên Trời Rơi Xuống, Tình Ngỡ Đã Phôi Phai, Vệt Sáng Ngược, Hai Năm Nữa Anh Về… Nhiều bộ phim trong số này mang đề tài an ninh, góp phần định danh ông như một trong những đạo diễn có nhiều tác phẩm ấn tượng về thể loại này. Dù song hành với dòng phim thị trường, Trần Phương vẫn luôn nỗ lực giữ được sự cân bằng giữa yếu tố nghệ thuật và thị hiếu khán giả.
Bước sang thập niên 2000, dù đã ngoài 70 tuổi, ông vẫn miệt mài sáng tạo. Những bộ phim như Đêm Bến Tre (về phong trào Đồng khởi ở miền Nam) hay Khi Người Ta Yêu Nhau tiếp tục cho thấy sức làm nghề bền bỉ và tâm huyết của ông với điện ảnh nước nhà. Năm 2001, Trần Phương vinh dự được trao tặng danh hiệu NSND. Sáu năm sau, ông tiếp tục nhận Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật cho các tác phẩm: Hy Vọng Cuối Cùng, Tội Lỗi Cuối Cùng và Dòng Sông Hoa Trắng. Ngày 26/8/2020, đạo diễn Trần Phương đã qua đời tại một viện dưỡng lão ở Hà Nội, hưởng thọ 90 tuổi. Sự ra đi của ông khép lại một chương huy hoàng của điện ảnh cách mạng Việt Nam, nơi ông đã cống hiến trọn đời với tâm thế của một nghệ sĩ tài hoa, bản lĩnh và luôn dấn thân vì nghệ thuật.
Trong bộ phim Chị Tư Hậu, NSƯT Mai Châu đảm nhận vai chị Mười Hợi. Sau vai diễn này, bà tiếp tục xuất hiện trong nhiều tác phẩm điện ảnh khác như: Đi Bước Nữa (1964), Cuộc Chiến Đấu Vẫn Còn Tiếp Diễn (1969), Chuyện Vợ Chồng Anh Lực (1972).
Thập niên 1970-1980 đánh dấu thời kỳ sôi nổi của điện ảnh cách mạng Việt Nam, với sức sáng tạo không mệt mỏi của các nghệ sĩ và Xưởng phim truyện Việt Nam. Trong giai đoạn này, những vai diễn ấn tượng, ghi dấu ấn khó quên của Mai Châu có thể kể đến như: bà Nghị Quế keo kiệt, thủ đoạn trong Chị Dậu, bà Phó Đoan đầy mưu mô trong Sao Tháng Tám, vợ Bá Kiến của Làng Vũ Đại Ngày Ấy, hay Hoàng Thái Hậu – người đàn bà quyền lực nhưng đầy toan tính – trong Hoàng Lê Nhất Thống Chí… Những vai diễn này đã khẳng định tài năng và khả năng biến hóa đa dạng của NSƯT Mai Châu trong lòng công chúng.
NSƯT Mai Châu đã cống hiến trọn đời mình cho điện ảnh, cho đến tận khi bà ở tuổi ngoài 80, với bộ phim cuối cùng là Bi, Đừng Sợ. Dù khi ấy sức khỏe đã suy yếu và các con cũng lo lắng khuyên bà nên nghỉ ngơi, nhưng đối với nữ nghệ sĩ gạo cội, việc từ bỏ niềm đam mê diễn xuất là điều vô cùng khó khăn. Vào 3 giờ 10 phút sáng ngày 24/5, NSƯT Mai Châu đã từ trần, hưởng thọ 98 tuổi. Chia sẻ với phóng viên Dân trí, chị Vũ Phương Lan, con gái út của bà, cho biết những ngày cuối đời, nữ nghệ sĩ phải chống chọi với bệnh tật, đặc biệt là viêm phổi và đã nhiều lần phải nhập viện điều trị. Sự ra đi của NSƯT Mai Châu để lại niềm tiếc thương sâu sắc cho gia đình, đồng nghiệp và đông đảo khán giả, những người đã yêu mến và ngưỡng mộ tài năng cũng như sự cống hiến không ngừng nghỉ của bà cho nền điện ảnh nước nhà.
